Zmiana forum na: www.formacje.pl

stancel1234

Zarys historii polskiej Żandarmerii

Pierwszych zapowiedzi funkcji stróża porządku w polskim wojsku – żandarma polowego – doszukać się można w artykułach wojskowych hetmana polnego litewskiego Janusza Radziwiłła, przyjętych i zatwierdzonych przez Sejm w 1609 roku. Konsekwencją tych przepisów było powołanie specjalnych urzędników: oboźnych, pisarzy polowych, chorążych, profosów, lekarzy i kaznodziejów. Do nich należało, z pomocą przydzielonych kilkunastu ludzi, prowadzenie własnego wywiadu i zwalczanie wywiadu nieprzyjaciela. Zarówno oboźny jak i profos mieli dopilnować ładu i porządku w obozie, strzec bezpieczeństwa na drogach, kontrolować ruch przejezdnych, zwalczać w wojsku maruderstwo, samowolne oddalenia, niszczenie i pozbywanie się mienia skarbowego, chronić mienie skarbowe przed rabunkiem. Do nich też należało chwytanie przestępców, potem odstawianie ich przed sąd hetmański, a następnie wykonywanie jego wyroków. Wymienieni urzędnicy należeli do sztabu hetmana. Podlegali bezpośrednio jego władzy i w świetle obowiązujących przepisów wykonywali swe funkcje na jego rozkaz.

Z końcem panowania Jana III Sobieskiego nastało rozprężenie w armii, które w konsekwencji w następnych latach przyczyniło się do jej powolnego upadku. Dopiero okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego zwiastował lepsze czasy dla wojska. Powołano wówczas komisję nadzorującą armię w imieniu króla. Precyzyjniej określono procedury zwłaszcza aprowiacyjne i finansowe (żołd). Wydano nowe, oparte na przepisach niemieckich, artykuły wojskowe, które szczegółowo opracowywały całokształt służby i życia wojskowego. Nad przestrzeganiem tego prawa czuwali oficerowie sztabowi (lustratorzy). Zamierzenia te nie dały jednak oczekiwanych rezultatów. Na przeszkodzie stanęła bierność i apatia szlachty nie dbającej o sprawy wojskowe oraz powszechny wówczas w Polsce brak poczucia odpowiedzialności społecznej. Brakowało też silnej, charyzmatycznej indywidualności, która ożywiłaby i urzeczywistniła przestrzeganie tych przepisów w samym wojsku.

Kolejnej próby zmiany i ulepszenia wojska podjął się Tadeusz Kościuszko. Zapatrzony jednak we wzory amerykańskie i patriotyzm tamtejszych obywateli myślał, że dyscyplinę społeczną i wojskową potrafi wskrzesić w narodzie i w wojsku drogą rozbudzenia uczuć patriotycznych, a nie drogą kar i represji. Stąd też kolejne lata nie przyniosły w tej dziedzinie istotnych zmian, a służba wojskowo-policyjna wraz z całym wojskiem pogrążała się w upadku. Dopiero czasy Napoleona, a zwłaszcza udział w jego walkach Legionów Włoskich gen. Henryka Dąbrowskiego i wojsk Księstwa Warszawskiego, ożywiły wojsko polskie nowymi udoskonaleniami w tej dziedzinie.

Żandarmeria w latach 1812-1864

O początkach żandarmerii sensu stricte na ziemiach polskich można mówić dopiero w czasach Księstwa Warszawskiego. Po raz pierwszy z nazwą żandarmerii w formacjach polskich spotykamy się podczas wyprawy Napoleona na Rosję w roku 1812. Po wkroczeniu wojsk francuskich na Litwę Napoleon wydał 1 lipca 1812 roku w Wilnie rozkaz o utworzeniu w każdej z guberni litewskich pułku żandarmerii. Ich zadania i kompetencje ustalały odpowiednie artykuły rozkazu dziennego:

...Rozkazem dziennym Cesarza Napoleona z Wilna 1 lipca 1812 roku utworzona zostaje na Litwie żandarmerya.

Art. 9. W każdej z gubernij: Wileńskiej, Grodzieńskiej, Mińskiej i Białostockiej utworzona będzie żandarmerya pod rozkazami pułkownika, który mieć będzie pod komendą swoją w gubernij Wileńskiej i Mińskiej po dwóch, a Grodzieńskiej i Białostockiej po jednym szefie szwadronu. W każdym powiecie znajdować się ma po jednej kompanii żandarmów, a każda kompania ma liczyć 107 głów.

Art. 13. Żandarmerya odbywać będzie służbę policyjną, dodawać będzie pomoc władzom cywilnym, aresztować zbiegów, włóczęgów i maruderów do jakiejkolwiekbądĄ armii należących... .

Księstwo Warszawskie oddalone od terenów wojny nie zostało wówczas objęte wspomnianym rozkazem. Dopiero po kilku miesiącach, w listopadzie, kiedy sytuacja na froncie uległa zmianie i wojska francuskie rozpoczęły odwrót, przystąpiono do powołania żandarmerii w departamentach Księstwa Warszawskiego.

Nowo zorganizowana żandarmeria w Księstwie nie była scentralizowana, dzieliła się na odrębne jednostki organizacyjne w każdym z czterech departamentów, a wprowadzone zasady rekrutacji były dość restrykcyjne. Spośród wojskowych przyjmowano jedynie ochotników pomiędzy 30 a 40 rokiem życia, przy czym pierwszeństwo mieli kandydaci umiejący czytać i pisać. Od zgłaszających się zaś cywili nierzadko wymagano znajomości języków obcych. Pod koniec 1814 roku łącznie w Księstwie służyło 158 żandarmów: w departamencie warszawskim – 56 osób, kaliskim – 80, krakowskim – 7, radomskim – 15.

Żandarmeria ta nie była formacją czysto wojskową, lecz miała charakter policyjny. Służba w niej polegała na utrzymaniu bezpieczeństwa, spokoju i porządku w kraju oraz obronie obywateli przed zbiegami, dezerterami i maruderami. Ponadto żandarm miał za zadanie eskortować transporty, egzekwować podatki, zapobiegać nadużyciom poszczególnych komend wojskowych, śledzić włóczęgów i ludzi naruszających porządek prawny. Kolejnym charakterystycznym wyznacznikiem żandarmerii Księstwa Warszawskiego była jej zależność nie od władz wojskowych, lecz od administracji cywilnej. Dlatego żandarmi pełnili służbę we własnym departamencie, nie pobierając żołdu. Wydawano im jedynie z magazynów państwowych żywność i furaż, czyli paszę i obrok dla koni. Posiadali natomiast prawo do nagród, które były pokrywane z tzw. egzekutywnego – np. z odebranej schwytanemu złodziejowi zdobyczy.

Po klęsce Napoleona na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego powstały dwa, zależne od sąsiadów państwa, utrzymujące w miarę polski charakter – poddane carowi Rosji Królestwo Polskie i Rzeczpospolita Krakowska. Nowe władze postanowiły utrzymać i udoskonalić żandarmerię. Wydano uchwałę zatwierdzającą dalsze jej istnienie, przeznaczając na utrzymanie formacji połowę ze środków uzyskanych z tzw. egzekutywnego. Zmieniał się jednak charakter żandarmerii. Według ustawy opracowanej przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji, z ministrem Tadeuszem Mostowskim na czele, miała ona dalej być zależna od administracji cywilnej. Zmienić chciano natomiast nazwę z „żandarmerii” na „straż wojewódzką”, która w przyszłości składać się miała nie z honorowych i na własny koszt umundurowanych ochotników, ale z opłacanych funkcjonariuszy. Do kompetencji straży należeć miało: utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa publicznego, zapewnienie podróżnym wolnego przejazdu i przejścia, chwytanie przestępców, ochrona ich i konwojowanie, poszukiwanie dezerterów.

Projekt nie został uchwalony. Kwestią sporną była zależność formacji od władz cywilnych. Sam jednak pomysł reaktywowania żandarmerii nie został zaniechany. Idea stworzenia żandarmerii pozostającej pod kierownictwem władz wojskowych pojawiła się ponownie w ułożonym przez gen. Aleksandra RoĄnieckiego projekcie. 15 paĄdziernika 1816 został on przyjęty i wprowadzony w życie. Dekret składał się z 13 artykułów, a koncepcja ustroju żandarmerii opierała się na wzorach francuskich:

Chcąc ułatwić środki utrzymania spokojności, porządku i bezpieczeństwa w całym kraju, po zasiągnięciu zdań ogólnego zgromadzenia Rady Stanu, postanowiliśmy i stanowimy utworzenie żandarmeryi, jak następuję:

art. 1. Żandarmeryia ta składać się będzie w każdym mieście wojewódzkim z jednego kapitana, jednego wachmistrza, jednego podoficera, jednego trębacza i 8 żandarmów. Ogółem głów 12, co czyni na 8 województwach głów 96.

art. 2. W każdym mieście obwodowym : z jednego porucznika lub podporucznika, jednego podoficera, z 6 żandarmów. Ogółem głów 8, co czyni 31 obwodów - 348 głów.

art. 3. Prócz tego pod bezpośrednimi rozkazami Naczelnego Dowódcy wojska znajdować będzie się oddział żandarmeryi złożony z 2 poruczników lub podporuczników, 4 podoficerów, z 30 żandarmów. Ogółem 36 głów.

art. 4. Dla utrzymania porządku służby , kontrolowania i raportów, żandarmaryia ta mieć będzie sztab złożony z pułkownika, adjutanta i płatnika. Reszta sztabu podług powszechnych prawideł w wojsku przyjętych urządzona będzie.

art. 8. Do żandarmeryi tej wybrani być mają ludzie dobrych obyczajów, czytać i pisać umiejący, zdrowi w wieku od 30 do 50 lat.

art. 9. Komisje wojewódzkie i komisarze obwodowi żandarmów sobie przydanych inaczej używać nie będą, jak tylko do utrzymania spokojności i bezpieczeństwa publicznego, chwytania zbrodniarzy, ich strzeżenia i przeprowadzenia ich oraz i więĄniów w miejsce wskazane, śledzenie zbiegów i egzekwowanie należności skarbowych. W rzeczach administracji cywilnej komenda żandarmeryi działać nie może, jak tylko za zezwoleniem władzy cywilnej.

art. 10. Wszelkie władze cywilne i wojskowe, w każdym przypadku, od właściwej i przyzwoitej władzy, upoważnionej żandarmeryi na jej wezwanie, udzielać i oną wspierać powinny.

Ogółem stan etatowy żandarmerii liczył 391 osób, a zatem przewyższał zarówno normę przewidywaną w Księstwie Warszawskim (310), jak i stan faktyczny z 1814 roku (158 funkcjonariuszy).

Tak sformowana żandarmeria stanowiła oddzielny korpus broni w ramach korpusu kawalerii. Stopnie oficerskie i podoficerskie, płace i uzbrojenie żandarmi uzyskali podobne jak kawalerzyści. Natomiast cechą wyróżniającą żandarmerię był mundur, a szczególnie jego błękitny kolor z karmazynowymi wypustkami, które nikomu poza nią w wojsku nie przysługiwały. W wyposażeniu żandarma był również karabinek, pistolet i szabla.

Pierwszym komendantem żandarmerii został płk Stanisław Dulfus, kolejnym – ppłk Antoni Strażyński, który w przededniu powstania listopadowego przeniesiony został na emeryturę, a następcy wówczas już nie zdążono wyznaczyć.

Po wybuchu powstania korpus żandarmerii przestał wykonywać swoje zadania, zapisane w dekrecie z 1816 r. Sfery powstańcze żywiły bowiem niechęć do żandarmerii, do jej uzależnienia od władzy administracji cywilnej, a co za tym idzie – od Moskwy. To spowodowało, że część oficerów wycofała się z szeregów, a pozostali zawiesili swoją działalność.

W grudniu 1830 roku powstańczy Rząd Narodowy zarządził koncentrację żandarmów pod Warszawą, a po jej reorganizacji w 1831 roku utworzono Dywizjon Karabinierów Konnych, któremu przewodził ppłk Franciszek Sznajde. Dywizjon liczył dwa szwadrony, w jego składzie zaś znalazło się 16 oficerów i 333 szeregowych. W czasie powstania listopadowego dywizjon stał się jednym z najlepszych i najbardziej odpowiedzialnych oddziałów kawalerii. Jego atak na wojska rosyjskie w marcu 1831 roku pod Dębe Wielkie porównuje się do szarży szwoleżerów pod Somosierrą. Dywizjon uczestniczył także w bitwach pod m.in.: Krynką, RogoĄnicą i Brodnicą. Wielu żandarmów odznaczono wtedy krzyżami Virtuti Militari.

Sytuacja wojsk w czasie powstania listopadowego – bałagan organizacyjny, dezercja, samowola niektórych dowódców – spowodowała konieczność ponownego powołania stałych organów w formie sprzed powstania w celu utrzymania dyscypliny i porządku wojskowego. Ponieważ społeczeństwo nie zaufałoby niepopularnej nazwie „żandarmeria”, gen. Tomasz Łubieński rozkazem z 13 czerwca 1831 roku powołał Straż Polową. Był to jednak schyłek powstania, dlatego też Straż ta nie odegrała większej roli.

Żandarmeria wojskowa ponownie pojawiła się podczas powstania styczniowego. Wiadomości na jej temat są skąpe i mało konkretne, jednak za datę jej powstania można przyjąć kwiecień-maj 1863 roku. Główną przyczyną utworzenia żandarmerii były względy polityczne – obrona powstania przed zakusami sił zachowawczych. Jej przywódcą został Paweł Landowski, a jego zastępcą Paweł Ekkert. Na usługach sztabu pozostawali liczni agenci i posłańcy, czyli tzw. galopeni. Naczelnik ówczesnej żandarmerii podlegał bezpośrednio centralnym siłom wojskowym w Warszawie. Żandarmeria powstania styczniowego składała się ze 150, a jak podają inne Ąródła – z 250 żandarmów. Żandarmi pełnili zwykłą służbę policyjną, nie zastępowali jednak policji, która miała odmienny zakres obowiązków. Mieli obowiązek pomagania członkom organizacji powstańczych prowadząc walki ze zdrajcami powstania.

PóĄniej, na mocy rozporządzenia Rządu Narodowego z 13 sierpnia 1863 roku wzorem powstania listopadowego żandarmerię przemianowano na Straż Narodową. W rozporządzeniu tym czytamy:

Rząd Narodowy podaje do wiadomości władzy obywateli kraju, że istniejący dotychczas w mieście Warszawie Dywizjon Żandarmerii zorganizowany został na Straż Narodową. Naczelnik tej Straży używa pieczęci z herbem państwa i napisem: Rząd Narodowy, Naczelnik Straży Narodowej miasta Warszawy. Straż narodowa czuwa nad bezpieczeństwem publicznym i porządkiem w mieście wedle ustawy i instrukcji przez Rząd Narodowy potwierdzonych. Wszystkim rozporządzeniom jej w tym celu wydanym każdy obywatel obowiązany jest ulegać bez najmniejszego oporu (...), (dokumenty Wydziału Wojny Rządu Narodowego 1863-64, Wrocław).

Z chwilą utworzenia żandarmerii narodowej w 1863 roku powstały formacje tzw. żandarmów wieszających i sztyletników. Stanowili oni V Oddział Żandarmerii i byli zakonspirowanym organem wykonawczym Rządu Narodowego i Trybunału Rewolucyjnego. Formacja ta stosowała indywidualny i zbiorowy terror wobec przeciwników powstania. Karała ludność cywilną za pomoc wojskom rosyjskim i zbrojne wystąpienia przeciwko powstańcom. Likwidowała też prominentów wrogich stronnictw i ważnych funkcjonariuszy administracji rosyjskiej.

Po upadku powstania styczniowego żandarmeria na blisko 50 lat przestała istnieć, tak jak przestały istnieć narodowe siły zbrojne. Pojawiła się ponownie w 1914 roku w Legionach Polskich.

Lata 1914-1939

Historię żandarmerii w Legionach Polskich I wojny światowej podzielić można na dwa okresy. Pierwszy rozpoczął się w 1914 roku i trwał do połowy roku 1917, drugi zaś – od połowy 1917 aż do odzyskania przez Polskę niepodległości jesienią 1918 roku. W pierwszym okresie istniały dwie niezależne, a nawet sobie niechętne, organizacje – żandarmeria Dowództwa Legionów i żandarmeria I Brygady. Stan ten utrzymywał się do końca marca 1917 roku, kiedy to samodzielna żandarmeria I Brygady została zlikwidowana, a pozostała tylko Ekspozytura podległa szefostwu Żandarmerii Polowej przy dowództwie Legionów.

Od marca do sierpnia 1917 cała żandarmeria w nowej strukturze skupiona była w Warszawie. Od sierpnia 1917 roku znowu jednak była rozbita na dwie grupy bez wzajemnych zależności służbowych. Jedna grupa znajdowała się przy Polskiej Sile Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), druga dołączyła do Polskiego Korpusu Posiłkowego gen. Zygmunta Zielińskiego.

W Legionach Polskich oddziały żandarmerii formowano równocześnie z oddziałami ogólnowojskowymi. Próbowano w ten sposób przeciwstawić się skierowaniu żandarmerii austriackiej do tworzących się za zgodą Wiednia polskich formacji legionowych.

W sierpniu 1914 w Krakowie utworzono dla Legionu Zachodniego konną Żandarmerię Polową. Jej komendantem został rtm. Robert Kunicki, który 11 września wprowadził opracowany przez siebie regulamin Żandarmerii Polowej Legionów Polskich. Wyznaczone zadania dla powstałej formacji sprowadzały się głównie do ochrony armii przed wpływami wywiadu przeciwnika, dywersji, utrzymywania porządku policyjnego na terenach działań zbrojnych, nadzoru nad przestrzeganiem prawa wojennego.

Oddziały nie miały początkowo wyodrębnionego własnego dowództwa i były zależne służbowo od dowódców jednostek, przy których je formowano. Zmiana struktury żandarmerii nastąpiła po kryzysie przysięgowym w 1917 roku. Formacje podzielono na dwie części. Jedna podporządkowana została Polskiej Sile Zbrojnej, druga natomiast weszła w skład Polskiego Korpusu Posiłkowego podległego Austriakom. Żandarmi służący w Polskiej Sile Zbrojnej otrzymali nazwę Ekspozytura Żandarmerii Polowej Wojska Polskiego, a w lutym 1918 roku zmieniono nazwę na Dowództwo Polskiej Żandarmerii Polowej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości działające przy polskich oddziałach wojskowych jednostki żandarmerii scalono, tworząc z nich jednolitą formację. W wyniku rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z kwietnia 1919 roku, działającą w kraju żandarmerię wyłączono z Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego i jako Wydział Żandarmerii podporządkowano II wiceministrowi spraw wojskowych. Zaczęto też wytyczać nowe formy rozwoju żandarmerii. Przeprowadzenie reform powierzono gen. Eugeniuszowi Dąbrowieckiemu. Utworzył on Kierownictwo Organizacji Żandarmerii, które skupiało się głównie na:

- przekazaniu kompetencji do osób cywilnych Policji Państwowej;
- oddaniu policji personelu, którego nadmiar powstał w wyniku reorganizacji oddziałów żandarmerii;
- zmianie dotychczasowej dyslokacji oddziałów po odpowiednim ich przeformowaniu;
- wydaniu regulaminów i instrukcji związanych z nowymi zadaniami i przepisami służbowymi.

W połowie września 1919 r., po kolejnej reorganizacji żandarmerii, w miejsce dotychczasowego dowództwa utworzono Inspektorat Żandarmerii, który był próbą ponownego usytuowania żandarmerii w strukturach Wojska Polskiego. Kolejnych zmian dokonano w lutym 1920 roku, w ramach zmian MSWojsk. Inspektorat Żandarmerii Wojskowej przekształcono w samodzielne Dowództwo Żandarmerii Wojskowej, któremu dodatkowo podlegała utworzona w Grudziądzu Centralna Szkoła Żandarmerii.

Intensywne działania wojenne prowadzone przez wojsko w roku 1920 spowodowały utworzenie z żandarmerii kordonów na wschodniej linii frontu, w tym kordonu sanitarnego. Jego zadaniem, oprócz blokowania możliwości przenoszenia chorób zakaĄnych, było utrudnienie prowadzenia propagandy bolszewickiej i szpiegostwa. Po zakończeniu walk wykorzystano te same oddziały do stworzenia kordonu mobilizacyjnego. W czasie odwrotu wojsk polskich wskutek ofensywy Armii Czerwonej na froncie wschodnim w lecie 1920 r. żandarmeria miała utworzyć cztery kordony defensywne mające na celu przeciwdziałanie przemieszczania się dezerterów.

Po zakończeniu w 1921 r. polsko-radzieckich działań wojennych dowódcą żandarmerii został płk Władysław Jaxa-Rożen, jednocześnie oficjalna demobilizacja Wojska Polskiego wprowadzana od kwietnia 1921 r. likwidowała Żandarmerię Polową i Dowództwo Żandarmerii Wojskowej, tworząc w ich miejsce Wydział 2 Żandarmerii.

W pierwszych latach 20-lecia żandarmeria podlegała ciągłemu procesowi reorganizacyjnemu. Kolejne zarządzenie dotyczące żandarmerii, które w nowych warunkach ustaliło jej kompetencje, wprowadzono 10 kwietnia 1926 r. Określało ono, że żandarmeria jest zasadniczą służbą wykonawczą dowództwa. Winna na stopie pokojowej stanowić kadrę żandarmerii polowej i ma za zadanie szkolenie żandarmów zawodowych oraz rezerwistów żandarmerii teoretycznie w dywizjonie szkolnym i praktycznie w oddziale egzekutywnym, przez:

- wykonywanie służby wojskowo-policyjnej w czasie pokoju oraz ochronę sztabów wyższych dowództw,
- wykonywanie służbowych poleceń prokuratorów i sądów wojskowych,
- uczestniczenie w asystencjach wojskowych udzielanych przez władze wojskowe – władzom cywilno-administarcyjnym.

Zarządzenie to rozszerzało dotychczasowy zakres zadań żandarmerii, która nie tylko spełniała funkcje policyjne w obrębie sił zbrojnych, ale i ochraniała sztaby i wyższe dowództwa, konwojowała podsądnych, ochraniała zatrzymanych i aresztowanych żołnierzy.

Po przewrocie majowym w 1926 r. i objęciu przez Józefa Piłsudskiego stanowiska Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i Ministra Spraw Wojskowych zmiany w organizacji sił zbrojnych dotknęły także żandarmerię. Zwiększył się jej stan ilościowy. Utworzono pluton żandarmerii zamkowej odpowiedzialny za ochronę prezydenta RP i zapowiedziano tworzenie oddziałów strzegących zakładów przemysłu zbrojeniowego. Od roku 1927 wraz z utworzeniem Dowództwa Żandarmerii, które podlegało II wiceministrowi spraw wojskowych, a od 1931 r. już I wiceministrowi tego resortu, wrastał prestiż formacji. Przywrócono jej samodzielność. Umocowanie w systemie prawnym (m. in. dekret prezydenta RP „O Żandarmerii”) ostatecznie zakończyło procesy reorganizacyjne formacji.

Po wejściu w życie konstytucji kwietniowej oraz śmierci marszałka nastąpiły jednak kolejne zmiany w żandarmerii. Nie dotyczyły one podległości formacji, ale zakresu czynności żandarmów, którzy za zadanie mieli:

- administrowanie podoficerami i szeregowymi służby zasadniczej;
- opracowywanie regulaminów i instrukcji toku pełnienia służby;
- współpracowanie z szefem Biura Personalnego przy rozpatrywaniu spraw personalnych oficerów i podoficerów;
- przygotowanie propozycji budżetu;
- współpracowanie z departamentami i dowództwami dostarczającymi zaopatrzenie, uzbrojenie i wyposażenie;
- współpracowanie ze Sztabem Głównym przy opracowywaniu wojennych zadań wojska;
- dbanie o regularne szkolenie kadry zawodowej wojska i szeregowych.

Żandarmeria w czasie II wojny światowej

W okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej, zgodnie z planami mobilizacyjnymi, utworzono stanowisko Naczelnego Szefa Żandarmerii, które objął dotychczasowy dowódca ŻW płk Felicajn Plato-Bałaban, natomiast dowódcą żandarmerii MSWojsk został płk Adam Popowicz. Jednak brak precyzyjnych zasad postępowania żandarmerii w czasie wojny oraz panujący zamęt kompetencyjny między naczelnym szefem żandarmerii, a dowódcą ŻW MSWojsk uniemożliwił sprawne zorganizowanie oddziałów żandarmerii. Skutkiem tego część jednostek, znajdujących się na ziemiach wschodnich, została 17 września 1939 r. zaskoczona agresją Związku Radzieckiego. Wielu żandarmów znalazło się w obozach jenieckich, głównie w Charkowie. Niewielka ilość uniknęła niewoli, ukrywając się w okupowanym kraju lub przedostając się do Rumunii lub Węgier. Tragiczne losy spotykały praktycznie całą kadrę Centrum Wyszkolenia Żandarmerii z Grudziądza, która po 17 września 1939 roku dostała się do niewoli radzieckiej i zginęła w Katyniu.

Żandarmeria Wojskowa w czasie działań wojennych wykonywała większość swoich funkcji z okresu pokojowego, w tym dbała o bezpieczeństwo ludności cywilnej. Jej formacje organizowano wszędzie tam, gdzie Siły Zbrojne RP toczyły walki z hitlerowskim najeźdźcą.

Po klęsce wrześniowej utworzono w listopadzie 1939 roku Plutonu Żandarmerii przy Sztabie Naczelnego Wodza Wojska Polskiego we Francji. Po klęsce Francuzów w 1940 roku żołnierze polscy, w tym żandarmi, ewakuowali się do Wielkiej Brytanii. Zreorganizowano tam plutony żandarmerii działające nad Sekwaną i stworzono nowe, przystosowane do potrzeb wojska polskiego w Wielkiej Brytanii. Szefem żandarmerii został ppłk Kazimierz Chodkiewicz.

Żandarmerię Wojskową tworzono również w Związku Radzieckim przy armii gen. Władysława Andersa. Nie od razu jednak. Nadesłane przez władze sowieckie wytyczne, według których miała tworzyć się polska armia, nie uwzględniały tego typu formacji. Niemniej jednak konieczność utrzymania dyscypliny w szeregach wojska wymusiła stworzenie żandarmerii. Powoływali ją dowódcy dywizji, mając ustną zgodę dowódcy armii. We wrześniu 1941 r. powstał pierwszy pododdział żandarmerii – kompania bezpieczeństwa, którą powołano do zadań służby ochronnej i wartowniczej. W jej składzie, obok żandarmów, znaleźli się też byli funkcjonariusze Policji Państwowej i Straży Granicznej. W tym czasie szef sztabu już wydał zarządzenie o utworzeniu w armii żandarmerii tymczasowej nazwanej Wojskową Policją Polową (WPP). Przy dywizjach piechoty powstawały plutony WPP podlegające szefom sztabów dywizji bądź szefowi sztabu armii. Żołnierze Wojskowej Policji Polowej pełnili służbę po 12 – 14 godzin, początkowo bez uzbrojenia, w cywilnych ubraniach, a niekiedy mundurach wojskowych z kampanii wrześniowej. Brak żywności i odzieży to tylko nieliczne problemy z jakimi żandarmeria zetknęła się na terenie ZSRR. Pracy nie ułatwiały liczne przestępstwa popełniane nie tylko przez żołnierzy polskich ale też ludność cywilną, która masowo przybywała do miejsc tworzenia jednostek Polskich Sił Zbrojnych.

Po ewakuacji armii Andersa na Bliski Wschód nastąpił stopniowy rozwój żandarmerii, a szczególny nacisk położono na szkolenia, których, z uwagi na trudne warunki zabrakło w Związku Radzieckim. Tym bardziej że wcześniej, w lutym 1941 roku, w polskich siłach zbrojnych na Zachodzie nowy szef tamtejszej żandarmerii, mjr Ignacy Skoczeń, rozpoczął podobne szkolenie służb porządkowych, m. in. na wzór angielski wprowadził ćwiczenia z regulacji ruchu. Dla żandarmerii, stacjonującej w tym czasie m.in. przy Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich, taka wiedza okazała się przydatna podczas walk o Tobruk. Oprócz zadań regulaminowych żandarmi wówczas wykorzystywani byli jako łącznicy oddziałów rozproszonych na pustyni. Ponadto patrolowali przedpola, pilotowali kolumny.

Po utworzeniu we wrześniu 1942 roku Armii Polskiej na Wschodzie – w składzie jednostek ewakuowanych z Rosji i dotychczasowych, m.in. II Korpusu Strzelców – jej dowódca, gen. Władysław Anders, przeorganizował żandarmerię i ustalił jej nowy zakres kompetencji. Stan formacji wynosił wówczas 38 oficerów oraz 628 podoficerów i szeregowych. Żandarmeria miała stać się symbolem bezpieczeństwa i porządku na froncie, a poza jego linią powstrzymywać żołnierzy od popełniania przestępstw, wykroczeń i przewinień niezgodnych z zasadami dyscypliny oraz prawa wojennego.

W 1944 roku 3 karpacki szwadron żandarmerii uczestniczył w bitwie pod Monte Casino, w czasie której regulował ruchem kolumn wojskowych oraz kontrolował ruch pojazdów cywilnych. Miernikiem dobrze spełnionego obowiązku podczas kampanii włoskiej były odznaczenia bojowe żołnierzy żandarmerii, w tym nadane cztery krzyże Virtuti Militari.

W 1946 roku rząd brytyjski przejął na siebie przeprowadzenie demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych, tworząc Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Utrzymano w nim formacje żandarmerii, które miały pomóc w zapewnieniu ładu, porządku i dyscypliny wśród demobilizowanych żołnierzy. Do PKPiR zapisało się 68 oficerów oraz 700 podoficerów i szeregowych żandarmerii II Korpusu. W marcu 1949 roku rozwiązano PKPiR. Był to tym samym koniec żandarmerii wojskowej II Rzeczypospolitej.

W Polsce Ludowej w latach 1957-1990 zadania żandarmerii w zakresie dochodzeniowo-śledczym i prewencyjnym wykonywała Wojskowa Służba Wewnętrzna (WSW).

Żandarmeria Wojskowa po 1990 roku

Zgodnie z Rozkazem Ministra Obrony Narodowej Nr Pf-42/Org. z 18 kwietnia 1990 roku i Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 062/Org. z 15 czerwca tegoż roku, określono strukturę organizacyjną oraz skład ilościowy jednostek Żandarmerii Wojskowej. Oficjalnie oddziały żandarmerii reaktywowano 1 września 1990 roku. Wówczas to na ulicach miast pojawiły się patrole żandarmerii, które wzbogaciły lokalny folklor barwnymi rogatywkami i szkarłatnymi otokami, nawiązującymi do tradycji niepodległościowej II RP, na co nie omieszkała zwrócić uwagi opinia publiczna, a w tym prasa. To właśnie ŻW w 1990 roku, jako pierwsza formacja otrzymała rogatywki.

Jednocześnie poza efektownym powrotem do tradycji żandarmeria musiała w tym okresie zmagać się także z wyzwaniami nowych czasów transformacji. Rozpoczął się wówczas trudny dla niej okres wydzielania z dotychczasowych struktur Wojskowej Służby Wewnętrznej zasobów kadrowych, sprzętu i niezbędnej infrastruktury. Zachodzące przemiany, nie zawsze dobrze przyjmowane i rozumiane, bolesne dla wielu ludzi, wymagały szczególnego oddziaływania oraz wzmożonych wysiłków związanych z wdrażaniem żandarmów do nowych zadań i obowiązków. Sama nazwa „żandarmeria” wywoływała wiele negatywnych skojarzeń. Od początku istnienia żandarmerii III Rzeczypospolitej jej celem było stworzenie wizerunku formacji jako instytucji wspierającej dowódców w kształtowaniu i utrzymywaniu dyscypliny, porządku wojskowego i przestrzegania prawa. Tego niełatwego zadania podjął się gen. bryg. Jerzy Jarosz, którego ówczesny minister obrony narodowej, gen. broni Florian Siwicki, wyznaczył na stanowisko komendanta głównego Żandarmerii Wojskowej.

Żandarmeria Wojskowa, tak jak całe Siły Zbrojne, musiała dokonać i dalej dokonuje niezbędnych zmian dyslokacyjnych, organizacyjnych i strukturalnych. Następstwem tych zmian był odpływ i wymiana dużej ilości kadry. Żandarmeria stawała się z czasem nie tylko nową strukturą organizacyjną, ale także jakościowo nowym zespołem ludzi, w którym szybko nastąpiły procesy integracyjne. Jej szeregi zasiliła kadra osób o nowych umiejętnościach. Zgodnie z Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 062/Org. z 15 czerwca 1990 r. utworzono:

Komendę Główną Żandarmerii Wojskowej w Warszawie
Komendy Żandarmerii Wojskowej:

- Warszawskiego Okręgu Wojskowego
- Pomorskiego Okręgu Wojskowego
- Śląskiego Okręgu Wojskowego

Ponadto powołano Oddziały Żandarmerii Wojskowej: Warszawa, Kraków, Bydgoszcz, Szczecin, Wrocław, Poznań; 18 Wydziałów Żandarmerii Wojskowej; 47 Placówek Żandarmerii Wojskowej, a także Ośrodek Szkolenia Żandarmerii Wojskowej w Mińsku Mazowieckim.

25 paĽdziernika 1991 roku znowelizowano ustawę o powszechnym obowiązku obrony RP. Jej artykuł 16. określił funkcje i zadania Żandarmerii Wojskowej w taki oto sposób:
Tworzy się Żandarmerię Wojskową, która wykonuje w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz w stosunku do żołnierzy zadania związane w szczególności z :

- zapewnieniem przestrzegania dyscypliny wojskowej;
- ochroną życia i zdrowia oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra;
- ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz ochroną tajemnicy państwowej i służbowej;
- zapobieganiem popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz innym zjawiskom kryminogennym, a także wykrywaniem przestępstw i wykroczeń oraz ściganiem ich sprawców;
- zapewnieniem przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych.

Dziś Żandarmeria Wojskowa działa na podstawie Ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, w której szczegółowo określono między innymi właściwości, zadania oraz obowiązki i uprawnienia Żandarmerii Wojskowej w Siłach Zbrojnych RP. Dzięki niej służba jest sprawna, skuteczna i jasno kreślona przepisami.

Przez piętnaście lat zmieniał się też wizerunek żandarma. Aktualnie musi on odpowiadać na nowe zagrożenia w wojsku. Z roku na rok zmniejsza się procent do niedawna dominujących pospolitych przestępstw w jednostkach. Doszły za to nowe, którymi formacja do tej pory się zajmowała sporadycznie, np. narkomania, korupcja. Po 11 września doszło też międzynarodowe zagrożenie światowym terroryzmem. Egzamin z tego żandarmi wraz z całymi Siłami Zbrojnymi RP zdają między innymi w Iraku. M.in. zagrożenie terroryzmem spowodowało sformowanie w ramach struktur ŻW wyspecjalizowanych elitarnych jednostek do działań specjalnych o charakterze policyjnym – oddziałów specjalnych w Mińsku Mazowieckim, Warszawie i Gliwicach.

Polska żandarmeria aktywnie uczestniczy w misjach pokojowych i stabilizacyjnych pod auspicjami NATO, ONZ, UE. Oprócz Iraku, żołnierze ŻW są obecni w Bośni i Hercegowinie, Kosowie, Libanie, Syrii i Afganistanie.

Obecnie formacja tworzy Wielonarodowy Batalion Policji Wojskowej dla potrzeb NATO, a chętne zgłoszenia innych policji wojskowych do udziału w nim to wyraz aprobaty dla dotychczasowej międzynarodowej współpracy i uznanie przez zagranicznych partnerów wiodącej roli Żandarmerii Wojskowej.

Współpraca z formacją jest doceniana również w kraju. ŻW trwale współdziała z instytucjami cywilnymi szczebla centralnego i lokalnego, a także z policją, strażą graniczną, strażą pożarną, Generalnym Inspektorem Celnym, Głównym Inspektorem Kontroli Skarbowej, Biurem Ochrony Rządu, ABW i WSI. Formacja współpracuje również ze Szkołą Podstawową nr 5 w Grudziądzu, której patronem jest ostatni komendant Centrum Szkolenia Żandarmerii Wojskowej II RP, ppłk Stanisław Sitek oraz, od bieżącego roku, z Gimnazjum nr 28 w Warszawie, które podczas 15. jubileuszu ŻW przyjmie imię gen. Franciszka Sznajdego – dowódcy żandarmów w bitwie pod Dębem Wielkiem w czasie powstania listopadowego. W ten sposób krzewiona jest wiedza o etosie formacji i jej aktualnych wyzwaniach także poza murami jej jednostek.

To świadczy o misji, do jakiej żandarmeria poczuwa się nie tylko wobec żołnierzy, ale i całego społeczeństwa.

Żandarmeria nigdy nie wykonywała zadań na niby. Każda czynność, każde zadanie jest prawdziwe, jedyne w swoim rodzaju i musi mieć bezwzględne oparcie w literze prawa. Stąd też podstawową troską, wyznacznikiem kierunków działania komendantów wszystkich szczebli jest wysoki profesjonalizm podwładnych, sprawność organizacyjna, niezawodność sprzętu i wysokie walory etyczne żandarmów. Jawność działań, klarowność zadań, ścisłe współdziałanie z dowódcami wszystkich szczebli i bezkompromisowość w wywiązywaniu się z ustawowych zadań to po latach uporczywego kształtowania i wdrażania wyróżniki żandarmów i żandarmerii jako integralnej części Sił Zbrojnych.